Obowiązujący w Polsce Kodeks karny skarbowy został dostosowany do norm obowiązujących w państwach Unii Europejskiej.
Główną myślą przewodnią Kodeksu jest przede wszystkim naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem lub wykroczeniem skarbowym w postaci uiszczenia uszczuplonej wymagalnej należności publicznoprawnej. Wtórną kwestią pozostaje wymierzenie kary za popełniony czyn zabroniony.
Warunki odpowiedzialności karnej
Zasadą jest , że odpowiedzialności karnej za przestępstwo skarbowe lub odpowiedzialności za wykroczenie skarbowe podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Przestępstwem skarbowym jest czyn zabroniony przez kodeks pod groźbą kary grzywny w stawkach dziennych, kary ograniczenia wolności lub kary pozbawienia wolności. Natomiast wykroczeniem skarbowym jest czyn zabroniony przez kodeks pod groźbą kary grzywny określonej kwotowo, jeżeli kwota uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej albo wartość przedmiotu czynu nie przekracza pięciokrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w czasie jego popełnienia . Wykroczeniem skarbowym jest także inny czyn, jeżeli kodeks tak stanowi.
Przesłanki odpowiedzialności karnej skarbowej:
Zasadniczym warunkiem odpowiedzialności karnej skarbowej jest uznanie czynu tj. przestępstwa, bądź wykroczenia skarbowego jako społecznie szkodliwego. Ocena stopnia społecznej szkodliwości czynu każdorazowo zależy od decyzji sądu lub organów postępowania przygotowawczego wszczynających postępowania karne skarbowe.
Kolejnym warunkiem odpowiedzialności karnej jest możliwość przypisania sprawcy winy w czasie czynu. Przedstawiona zasada tzw. nullum crimen sine culpa, a więc nie ma kary bez winy, została podniesiona do rangi zasady konstytucyjnej.
Kodeks określa niezbędne przesłanki przypisania sprawcy winy:
· Sprawca musi być w stanie rozpoznać ujemne znaczenie społeczne popełnionego przestępstwa lub wykroczenia skarbowego.
· W chwili popełnienia czyny sprawca musi być poczytalny, a więc wiedzieć co robi i mieć możliwość pokierowania swoim postępowaniem.
· Sprawca musi mieć możliwość rozpoznania , że dany czyn jest karalny , a przez to bezprawny , sprzeczny z określonymi normami prawnymi.
· Sprawca w chwili czynu nie może błędnie ocenić okoliczności wyłączające bezprawność czynu .
· Sprawca umyślnie popełnił przestępstwo lub wykroczenia skarbowego, zatem chciał popełnić czyn zabroniony, bądź przewidując jego popełnienie na to się godził. Za działania nieumyślne sprawca może ponieść karę , ale wtedy tylko , gdy kodeks tak stanowi.
· Sprawca możne odpowiadać jedynie za czyn zabroniony w chwili jego popełnienia .
Reasumując odpowiedzialności karnej skarbowej podlega tylko taka osoba , której w czasie czynu można przypisać winę, nie zachodzą okoliczności wyłączające odpowiedzialność, popełniony czyn jest zabroniony w czasie jego popełnienia, a zachowanie sprawcy jest umyślne.
Zaniechanie ukarania sprawcy
Kodeks karny skarbowy przewiduje odstąpienie od ukarania sprawcy, który sam zawiadomił na piśmie lub do protokołu organ ścigania (urząd skarbowy ) o popełnionym przestępstwie, bądź wykroczeniu skarbowym, w szczególności ujawnił istotne okoliczności czynu, czy osoby z nim współpracujące. Oprócz zawiadomienia osoba taka jest zobligowana do uiszczenia uszczuplonego podatku oraz złożyć przedmioty podlegające obowiązkowemu przepadkowi, gdy czyn nie polegał na uszczupleniu lub narażeniu na uszczuplenie . Bezskuteczne jest zawiadomienie, jeżeli organ ścigania ma już wiadomość o popełnionym przestępstwie lub wykroczeniu skarbowym. Ponadto nie podlega karze za przestępstwo lub wykroczenie skarbowe ten, kto złożył w rozumieniu przepisów ustawy - Ordynacja podatkowa, korektę deklaracji podatkowej wraz z uzasadnieniem przyczyny korekty i w całości uiścił, niezwłocznie lub w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ, należność publicznoprawną uszczuploną lub narażoną na uszczuplenie.
Przedawnienie przestępstw i wykroczeń skarbowych
Przedawnienie jest jedną z negatywnych przesłanek procesowych, która uniemożliwia kontynuowanie prowadzonego postępowania karnego skarbowego .
Przestępstwo skarbowe przedawnia się, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło 5 lat, gdy czyn zagrożony jest karą grzywny lub karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 3 lat, kiedy przestępstwo skarbowe jest zagrożone karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata przedawnienie wynosi 10 lat. Ustaje także karalność przestępstwa skarbowego, jeżeli nastąpiło przedawnienie należności publicznoprawnej uszczuplonej, bądź narażonej na uszczuplenie. Bieg przedawnienia przestępstwa skarbowego polegającego na uszczupleniu należności publicznoprawnej lub narażeniu na jej uszczuplenie rozpoczyna się z końcem roku, w którym upłynął termin płatności należności albo powstał dług celny. Jednocześnie, gdy z dokonaniem przestępstwa łączy się określony skutek to bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od czasu wystąpienia skutku.
Okres przedawnienia wykroczenia skarbowego jest krótszy, i wynosi 1 rok od jego popełnienia. Zasady obliczenia biegu przedawnienia wykroczenia skarbowego polegającego na uszczupleniu należności publicznoprawnej lub narażeniu na uszczuplenie są takie same jak przy przestępstwach skarbowych. Okres przedawnienia karalności wykroczenia skarbowego przedłuża się o 2 lata, gdy wszczęto przeciwko danej osobie przed upływem okresu przedawnienia postępowanie karne skarbowe.
Podmioty przestępstw i wykroczeń skarbowych
Przestępstwo i wykroczenie skarbowe może popełnić podatnik, płatnik, inkasent, a także inna osoba działająca w imieniu podatnika, która zajmuje się sprawami gospodarczymi osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej .
Za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego obligatoryjnie czyni się odpowiedzialnym posiłkowo osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, jeżeli sprawcą czynu jest osoba działająca w imieniu tego podmiotu, a zastępowany (osoba fizyczna, osoba prawna i inna jednostka organizacyjna ) odniósł lub mógł odnieść z popełnionego przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść materialną. Decyzję o nałożeniu na określony podmiot odpowiedzialności posiłkowej podejmuje na etapie postępowania przygotowawczego organ je prowadzący, a w stadium postępowania sądowego – właściwy sąd.
Typy poszczególnych przestępstw i wykroczeń skarbowych
Część szczególna Kodeksu karnego skarbowego określa znamiona czynów zabronionych , dzieląc je na :
Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji.
Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami.
Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko obrotowi dewizowemu.
Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko organizacji gier losowych i zakładów wzajemnych.
Urząd Skarbowy jako finansowy organ postępowania przygotowawczego prowadzi sprawy o przestępstwa i wykroczenia skarbowe przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniu z tytułu dotacji lub subwencji z wyłączeniem spraw o tzw. przestępstwa i wykroczenia akcyzowe .
Typowymi przestępstwami skarbowymi i wykroczeniami skarbowymi , które są przedmiotem postępowań karnych skarbowych prowadzonych przez urzędy skarbowe są te skierowane przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniu z tytułu dotacji lub subwencji – tzw. przestępstwa podatkowe i wykroczenia podatkowe . Poszczególne artykuły przedstawiają znamiona przestępstwa, bądź wykroczenia skarbowego oraz określają karny jakie grożą za popełnienie takiego czynu zabronionego .
Postępowanie karne skarbowe
Powołując się na konstytucyjną zasadę, że każdy ma prawo do sprawiedliwego procesu przed niezawisłym sądem, Kodeks karny skarbowy orzecznictwo w sprawach karnych skarbowych przekazał sądom powszechnym. Wyjątkiem od tej reguły jest postępowanie mandatowe , kończące się wymierzeniem mandatu przez upoważnionego funkcjonariusza finansowego organu postępowania przygotowawczego. Finansowym organem postępowania przygotowawczego jest urząd skarbowy. Nadzór nad tym organem pełni organ nadrzędny, jakim jest izba skarbowa. W sytuacjach określonych przez Kodeks karny skarbowy organem przejmującym postępowanie karne skarbowe lub nadzorującym jest prokurator .
Stronami w procesie o przestępstwo skarbowe są: oskarżyciel publiczny (prokurator bądź upoważniony przedstawiciel urzędu skarbowego), oskarżony, podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej i interwenient. Natomiast w postępowaniu o wykroczenie skarbowe: oskarżyciel publiczny, oskarżony oraz interwenient. Interwenient, zaś to osoba, która zgłosiła co do przedmiotów podlegających przepadkowi roszczenie, głównie o wydanie rzeczy, a nie jest oskarżonym względnie podejrzanym o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia skarbowego.
Poszczególne procedury stosowane przez urzędy skarbowe
Kodeks karny skarbowy wprowadza procedury karne, zmierzające do uproszczenia i usprawnienie postępowania karnego skarbowego, zwłaszcza w drobnych sprawach o wykroczenia skarbowe. Podstawowym zadaniem postępowania karnego skarbowego jest wyrównanie uszczerbku finansowego Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego jaki powstał w wyniku popełnienia przestępstwa lub wykroczenia skarbowego .
1. Postępowanie mandatowe.
Postępowanie mandatowe możliwe jest tylko w sprawie o wykroczenie skarbowe. Postępowanie prowadzi finansowy organ postępowania przygotowawczego (urząd skarbowy) , bądź niefinansowy organ postępowania przygotowawczego, jeżeli Kodeks tak stanowi. Jest to wyjątek od zasady orzekania przez sąd w sprawach karnych skarbowych . Mandat karny nie może być wydany, gdy :
- zachodzi wątpliwość co do poczytalności sprawcy,
- zachodzi potrzeba wymierzenia kary wyższej niż górna granica kary jaka może być wymierzona w drodze mandatu karnego (podwójna wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę),
- zachodzi zbieg przepisów Kodeksu, przy czym jeden czyn wyczerpuje znamiona przestępstwem skarbowym i wykroczenia skarbowego,
- zgłoszono interwencje co do przedmiotu podlegającego przepadkowi,nie została w całości uiszczona uszczuplona czynem zabronionym wymagalna należność publicznoprawna.
W pozostałych sprawach o wykroczenia skarbowe, jeżeli nie ma wątpliwości co do osoby sprawcy oraz okoliczności popełnienia czynu, czy też nie ma podstaw do zaostrzenia wymiaru kary, upoważniony pracownik finansowego organu postępowania przygotowawczego (urzędu skarbowego) za zgodą sprawcy może wymierzyć karę grzywny w drodze mandatu karnego. Po przyjęciu mandatu i uiszczeniu kary kończy się postępowanie karne skarbowe . Odmowa przyjęcia mandatu jest równoznaczna z prowadzeniem postępowania na zasadach ogólnych. Kodeks wyodrębnia dwa rodzaje mandatu: wydany ukaranemu po uiszczeniu kary grzywny bezpośrednio upoważnionemu pracownikowi, który go nałożył i kredytowy. Pierwszy może być wyłącznie nałożony na osoby czasowo przebywające na terytorium RP, niemające stałego miejsca zamieszkania lub stałego miejsca pobytu. Drugi na pozostałe osoby zamieszkujące w Polsce. Mandat gotówkowy sprawca otrzymuje bezpośrednio w organie postępowania przygotowawczego. Natomiast mandat kredytowy jest zobowiązany uregulować w ciągu 7 dni od momentu potwierdzenia jego odbioru. Każdy mandat kredytowy winien zawierać pouczenie o skutkach nieuiszczenia kary grzywny. Sąd w okręgu , którego nałożono na sprawcę mandat może go uchylić po złożeniu przez ukaranego w ciągu 7 dni od uprawomocnienia się mandatu stosownego wniosku. Podstawą uchylenia mandatu przez sąd jest wymierzenie kary grzywny za czyn niebędący wykroczeniem skarbowym. Ukarany mandatem karnym sprawca nie jest skazanym (gdyż skazać za popełnienie przestępstwa, czy wykroczenia skarbowego sprawcę może tylko sąd) .
Uprzednie wszczęcie postępowania przygotowawczego o wykroczenie skarbowe na zasadach ogólnych nie stoi na przeszkodzie, po spełnieniu powyższych przesłanek, do zakończenia dochodzenia w formie mandatu karnego.
2. Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.
Przed wniesieniem aktu oskarżenia, jeżeli są spełnione warunki przewidziane w Kodeksie, sprawca może złożyć przed finansowym organem postępowania przygotowawczego ( urzędzie skarbowym) na piśmie lub do protokołu wniosek o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Poddając się dobrowolnie odpowiedzialności sprawca nie jest traktowany jako osoba karana, czyli nie jest skazanym .
Niedopuszczalne jest postępowanie o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w sprawach o przestępstwa zagrożone karą ograniczenia wolności, albo pozbawienia wolności, w sytuacjach kiedy sąd może zaostrzyć wymiar kary lub zgłoszono interwencję co do przedmiotów podlegających przepadkowi .
Generalnie ten sposób ukarania jest możliwy w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe zagrożonych wyłącznie karą grzywny. Zgłaszając wniosek należy łącznie uiścić:
· w całości wymagalną należność publicznoprawną, jeżeli czyn polegał na uszczupleniu,
· tytułem grzywny kwotę odpowiadającą co najmniej 1/3 minimalnego wynagrodzenia za pracę za przestępstwo skarbowe, a za wykroczenie skarbowe 1/10 minimalnego wynagrodzenia za pracę ,
· wyrazić zgodę na przepadek przedmiotów lub ściągnięcie ich równowartości,
· równowartość kosztów postępowania .
Zgłoszonego wniosku sprawca nie może cofnąć przed upływem miesiąca od jego złożenia oraz po doręczeniu postanowienia zezwalającego na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Nie może także ponowić wcześniej złożonego wniosku.
Jeżeli wniosek spełnia wymogi ustawowe finansowy organ postępowania przygotowawczego – urząd skarbowy, zamiast aktu oskarżenia wnioskuje o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, przesyłając sprawę do właściwego sądu. O powyższym fakcie finansowy organ postępowania przygotowawczego jest zobowiązany powiadomić sprawcę. Jednocześnie powyższy organ może uzależnić przyjęcie wniosku od uiszczenia dodatkowej wpłaty tytułem grzywny, która jednak nie może przekraczać, łącznie z wpłaconą już karą, połowy sumy odpowiadającej górnej granicy ustawowego zagrożenia oraz od wyrażenia zgody na przepadek przedmiotów nieobjętych wnioskiem. Powyższą czynność procesową urząd skarbowy może dokonać, ale dopiero po uprzednim wysłuchaniu oskarżonego. Natomiast, gdy sprawca złoży wniosek o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, organ postępowania go nie przyjmie, na postanowienie o odmowie wniesienia wniosku przysługuje stronie zażalenie .
Wyrok o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności wydaje sąd niezwłocznie po nadesłaniu wniosku. Sąd nie może orzec kary grzywny innej niż kara, którą uiścił oskarżony. Jak każde rozstrzygnięcie sądu I instancji także i to podlega zaskarżeniu. Jednakże sąd II instancji może uwzględnić zażalenie jedynie w dwóch przypadkach tj. gdy :
- sąd I instancji orzekł karę grzywny inną niż uiszczona przez sprawcę,
- orzekł przepadek przedmiotów lub uiszczenie ich równowartości w zakresie nieobjętych zgodą sprawcy .
3. Postępowanie na zasadach ogólnych.
Jest to postępowanie karne skarbowe toczące się na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego. W ramach procedur postępowania karnego skarbowego prowadzonych przez urząd skarbowy na zasadach ogólnych można wyodrębnić :
- postępowanie uproszczone zakończone wniesieniem aktu oskarżenia przez finansowy organ postępowania przygotowawczego,
- postępowanie zwykłe zakończone wniesieniem aktu oskarżenia przez prokuratora do sądu,
- postępowanie w stosunku do nieobecnego (stosowane wówczas kiedy sprawca czynu przebywa stale za granicą albo nie można ustalić jego
- miejsca pobytu).
Niezależnie od opisanych powyżej procedur przed pierwszym przesłuchaniem strona – podejrzany musi zostać pouczony o przysługujących prawach i obowiązkach oraz możliwości skorzystania z instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności. Postępowanie w sprawach karnych skarbowych może być prowadzone bądź w formie dochodzenia, bądź w formie śledztwa .
Dochodzenie oraz śledztwo o przestępstwo skarbowe powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy, a w sprawach o wykroczenie skarbowe w ciągu 2 miesięcy .
Sądem właściwym do rozstrzygania spraw karnych skarbowych jest sąd miejsca popełnienia czynu. Przed sądem postępowanie toczy się na zasadach przewidzianych przez Kodeks postępowania karnego. Skazanie za przestępstwo skarbowe zostaje odnotowane w Krajowym Rejestrze Karnym.
Najczęściej popełniane nieprawidłowości z zakresu prawa podatkowego powodujące odpowiedzialność karną skarbową:
Niepłacenie w terminie przez płatnika pobranych zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych – przestępstwo, bądź wykroczenie skarbowe z art. 77 k.k.s.
Uchylanie się od opodatkowania przez niezgłoszenie przedmiotu i podstawy opodatkowania oraz niezłożenie deklaracji - przestępstwo, bądź wykroczenie skarbowe z art. 54 k.k.s.
Podanie w złożonej deklaracji podatkowej nieprawdy - przestępstwo, bądź wykroczenie skarbowe z art. 56 k.k.s.
